بعد از فهم ضرورت مراجعه به قرآن باید دید که قرآن خود را چگونه معرفی می کند. قرآن در قالب عناوین مفرد و جمله به معرفی خود پرداخته است. اقوال مفسران در تعداد اسامی و عناوین قرآن مختلف بوده و برخی آن را بیش از نود و برخی آن را اندک شمرده اند. اختلاف در تفسیر این آیات و برداشت های متفاوت از تعبیر اوصاف قرآن، زمینه ساز اختلاف نظر آنها شده است: ذکر عناوین کتاب، قرآن، ذکر و... از جانب کسانی است که عنواین مستقل و اسم خاص مشهور مد نظرشان بوده و آنها که تعداد اسامی را زیاد شمرده اند، اسم و وصف لغوی مرادشان بوده نه علم یا صفت ویژه. هر یک از این عناوین قابلیت بررسی در ابعاد مختلفی چون وحدت یا تعدد معانی، اسم خاص بودن یا نبودن آنها، ساختار معناشناختی آنها و ... دارند.
تنها به دو نوع تقسیم بندی اشاره می شود:
· دسته بندی بر اساس مستقل یا تبعی بودن عناوین: عناوینی مستقل اند که بدون آنکه صفت واژه دیگری باشند، بر قرآن اطلاق شوند و تعداش 40 تاست. عناوین تبعی عناوینی است که به همراه واژه دیگری بر قرآن اطلاق شده است و تعداش 18 تاست.
· دسته بندی بر اساس ارتباط محتوایی عناوین با یکدیگر: در این دسته مجموع عناوین بیش از 60 تاست.
عناوین قرآن از حیث قرابت محتوایی در ده دسته جای می گیرند:
1. عناوین بیانگر معنای جنسی(عناوین مشیر): برخی تنها افاده معنای جنسی دارند
& کتاب و کتب: کتاب مصدر و به معنای گرد آوردن و ثبت کردن است ولی در کاربرد رایج به معنای نوشتن و نوشته به کار میرود. در قرآن نیز به معنای نوشته است. در 47 مورد الکتاب بر قرآن اطلاق شده است. و در 9 مورد به صورت احتمالی بر قرآن اطلاق شده است. و به صورت های مختلف مورد استعمال قرار گرفته مثلا یک بار متصف به وصف عزیز و یک بار متصف به وصف مبین شده و بار دیگر به صورت اضافه به الله استعمال شده است. البته بدر برخی موارد، مراد از کتاب کتاب آسمانی دیگر است.
# راز نام گذاری قرآن به کتاب: آیا پس از نوشته شدن قرآن بر آن اطلاق شده یا قبل از آن و در صورت دوم چگونه بر الفاظ نانوشته قرآن اطلاق شده است؟ اقوال مختلفی وجود دارد: برخی چنین استعمالی را حقیقی دانسته و گفته اند که وقتی این عنوان برای قرآن نازل شده که بخشی از آن نوشته شده بود. اگر چه این، مطابق با روایات درباره ترتیب نزول قرآن است که اولین آیه ای که لفظ کتاب بر قرآن نازل شده است بعد از نزول 35 سوره بوده است اما این صرفا حدس بوده و دلیلی بر اثبات آن نداریم. برخی دیگر این استعمال را مجازی می دانند و گفته اند که به لحاظ اینکه در آینده نوشته می شود و یا باید نوشته شود،بر قرآن اطلاق شده است. این مخالف ظاهر قرآن است و دلیلی هم بر آن نداریم. البته می توان گفت مراد از کتاب، مکتوب شانی است یعنی نوشتنی است. قول دیگر این است که به اعتبار ثبت قرآن در لوح محفوظ بدان کتاب اطلاق شده است که برای شناخت آن باید در ابتدا لوح محفوظ را شناخت.
& صحف: جمع صحیفه، در لغت به معنای انبساط و وسعت در شی و شی گسترده است. و در قرآن منظور از آن لوحه های نورانی و غیر مادی است که مفاد وحی بر آن ثبت شده است. و 2 بار در قرآن استعمال شده است.
& حدیث و احسن الحدیث: در لعت به معنای تازه است اما در دو معنی استعمال می شود: 1. تازه و جدید 2. سخن و کلام؛ و در مورد قرآن به معنای سخن و احسن الحدیث (بهترین سخن) است. 4 بار در قرآن استعمال شده است.
& قول: در قرآن در آیاتی کلمه قول به کار رفته است و مراد از آن قرآن است: لقد وصلنا لهم القول لعلهم یتذکرون(51 قصص)
& قرآن: در لغت به معنای خواندنی است. این واژه در ابتدا وصف بوده و بعد علم شده است؛ و ظاهرا در اطلاق این کلمه بر قرآن عنایتی جز اینکه الفاظی خواندنی است منظور نیست. در وصف بودن آن وجوهی بر شمرده اند:
# قرآن جمع از ماده قرا است که به زمان حیض اطلاق می شود.
# در 50 موردی که این کلمه در قرآن آمده به معنای همین کتاب شریف است. البته 13 مرتبه بدون الف و لام آمده است.
2. عناوین بیانگر از سوی خدا بودن قرآن
& کلام الله و کلمات الله: کلام الله در سه مورد در قرآن آمده است. البته در مورد غیر قرآن هم به کار برده شده است.
& تنزیل و منزل: تنزیل پنج مورد، و واژه منزل در یک آیه به کار برده شده است. تنزیل از ماده نزل به معنای فرود آمدن است و هیئت تفعیل دلالت بر کثرت دارد. نزول در برابر صعود می باشد و در امور محسوس و اعتباری و امور حقیقی به کار برده می شود.
& آیات: به صورت های مختلفی چون مضاف و وصف و ... در قرآن آمده است. به معنای نشانه و علامت است. از موارد اطلاق آیه بر قرآن، و آیات الله است. و آیات الهی به تکوینی و تشریعی تقسیم می شوند. آیات تشریعی خود قرآن و دیگر کتب آسمانی اند اما آیات تکوینی خود بر دو قسمند: امور عادی و امور خارق العاده.
& وحی:وحی در اصل به معنای اشاره سریع و در اصطلاح به القای مطلبی از سوی خداوند به پیامبران اطلاق می شود. در قرآن وحی به معنای وسیع لغوی آن هم در مورد انسان و هم در مورد غیر انسان به کار برده شده است. و در دو آیه بر قرآن اطلاق شده است.
3. عناوین بیانگر ویژگی قرآن در نحوه بیان
& مبین: 5 بار به صورت نکره و 5 بار به صورت معرفه در قرآن آمده است: تلک آیات الکتاب المبین.
& متشابه: کتابا متشابها (زمر23)(کتابی همگون) متشابه از شبه به معنای مانند چیزی بودن است؛اگر به باب تفعال رود دال بر مشارکت دو چیز در ماده فعل است. وصف کردن همه قرآن به متشابه،به لحاظ همانندی آیات با همدیگر است.
& مثانی: در دو جای قرآن آمده است و در مورد آن اختلاف نظر وجود دارد:
# جمع غیر قیاسی مثنی است و به معنای مکرر است. و به علت تکرار برخی از آیات قرآن بر آن اطلاق شده است. یا اینکه تلاوت مکرر آن موجب کهنگی اش نمی شود.
# به معنای جفت جفت است، زیرا انذارش با تبشیر و مواعظش با قصص جفت شده است.
# از ماده ثناء به معنای ثنای الهی است؛ آیاتش شنونده را به ثناگویی وا می دارد.
# از ماده ثنی به معنای مایل شدن است. و به علت پیوند آیات الهی با هم، به مثانی معروف شده اند.
# از ماده ثنی به معنای عطف، میل کردن و تا کردن است؛ کلمه مثانی در خصوص قرآن همان معنای آیات را افاده می کند. (قرآن در عین اینکه مقطع های مشخصی دارد دارای پیوستگی است لذا به مثانی معروف شده است.
& عربی: قرآنا عربیا (رعد 37)
تفصیل و مفصل فصل به معنای جدا کردن و تمییز دادن است که گاهی در امور حسی مانند فاصله اندختن بین دو امر مادی؛ و گاهی در امور اعتباری مثل قضاوت؛ و گاهی در امور معنوی مثل جدا کردن حق از باطل، به کار می رود.
